Πολιτιστικά τοπία σε περιοχές Natura

19.10.2014


Μακρινή άποψη του Μουσείου Περιβάλλοντος της Στυμφαλίας, με τη λίμνη να δεσπόζει.


Πώς θα ήταν η Ακρόπολη των Αθηνών εάν δεν ήταν χτισμένη πάνω στον Ιερό Βράχο; Τα μοναστήρια των Μετεώρων δίχως τους επιβλητικούς πέτρινους όγκους που τα «υψώνουν» στους ουρανούς; Μήπως πάλι θα μπορούσαμε να φανταστούμε την πόλη Μάτσου Πίτσου δίχως τις φιδογυριστές κορυφογραμμές των Ανδεων; Κανένας μνημειακός τόπος δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από το περιβάλλον εντός του οποίου «γεννήθηκε». Και αυτό το γνώριζαν καλά στην αρχαιότητα, μέσα κι έξω από τα δικά μας σύνορα. Το διακρίνουμε, άλλωστε, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε έναν αρχαιολογικό χώρο διαπιστώνοντας πόσο σοφά επέλεξαν τους τόπους που οικοδόμησαν οι αρχαίοι τεχνίτες και αρχιτέκτονες. Σήμερα πάλι δεν ισχύει αυτό.

Παρότι διαχωρίζουμε την πολιτιστική από τη φυσική κληρονομιά, η πράξη έχει αποδείξει ότι αυτό δεν είναι –και ίσως δεν πρέπει να είναι– εφικτό. Γι’ αυτό και η έννοια του πολιτιστικού τοπίου έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα, να ρίξει τα σύνορα και να συμπεριλάβει το συνδυασμένο έργο φύσης και ανθρώπων κάτω από την ίδια θεωρητική σκέπη. Οπωσδήποτε αναγκαίο, αφού η αλόγιστη χρήση γης, η συνεχής δόμηση και η βιομηχανοποίηση λάβωσαν επικίνδυνα το τοπίο, προκαλώντας μελανούς συνειρμούς για το μέλλον.

Νέο δίκτυο πολιτισμού

Η διεθνής συνάντηση για πολιτιστικά τοπία σε περιοχές Νatura 2000, που διοργάνωσε το Πολιτιστικό Ιδρυμα του Ομίλου Πειραιώς πριν από λίγες ημέρες στο Μουσείο της Ακρόπολης και το Μουσείο της Στυμφαλίας, έχει ξεχωριστή σημασία. Οχι μόνο γιατί στάθηκε απέναντι σε παλαιές προκαταλήψεις, όσο γιατί εστίασε στις νέες προκλήσεις γύρω από τη διαχείριση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς αναζητώντας όπως επεσήμανε η πρόεδρος του ΠΙΟΠ, κ. Σοφία Στάικου, ένα νέο μοντέλο ισορροπημένης και βιώσιμης ανάπτυξης. Μια καλύτερη προοπτική για τις κοινωνίες μας, σε παγκόσμια κλίμακα.

«Σε μία εποχή πολύ ασταθή οικονομικά και πολύ αβέβαιη πολιτικά, εντός και εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων, όπου μαίνονται μάχες ή και πόλεμοι κολοσσιαίων συμφερόντων, η προάσπιση και η διαχείριση της πολιτιστικής και της φυσικής μας κληρονομιάς αποτελεί μία πολύ ισχυρή αξία για την κοινωνία μας και τις κοινωνίες της Ευρώπης».

Κι αν το ΠΙΟΠ σε συνεργασία με την πολιτεία και το υπουργείο Πολιτισμού δοκίμασε το μοντέλο των επτά μουσείων που διασώζουν την τοπική ιστορία στην περιφέρεια συγκεντρώνοντας πάνω από 120.000 επισκέπτες τον χρόνο, ένας νέος κύκλος αρχίζει για το ίδρυμα.

Οχι μόνο γιατί αυξάνει τα μουσεία του σε εννιά πια, αλλά και γιατί η νέα διαδρομή που χαράζει συνδέοντας τον πολιτισμό με το περιβάλλον «θα εξυπηρετεί ειδικότερα τη διάσωση, την ανάδειξη και τη διαχείριση των πολιτιστικών τοπίων σε περιοχές Natura. Ενα νέο δίκτυο, μία νέα διαδρομή πολιτισμού που διασχίζει όλες τις χώρες της Ευρώπης και πολλές του κόσμου».

Η ανάγκη για την ενιαία διαχείριση φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως φάνηκε και στο συνέδριο, είναι κοινός στόχος. Και δύο είναι τα βασικά μέτωπα πάνω στα οποία μπορεί να στηριχτεί το νέο μοντέλο ανάπτυξης.

Αρχαιολογικό παλίμψηστο

Στο πολιτιστικό τοπίο ως αναπτυξιακό πόρο στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης στάθηκε η γ.γ. του υπουργείου Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Η λελογισμένη αξιοποίησή του συντελεί στην προσέλκυση επενδύσεων και στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη είπε, τονίζοντας πως το ΥΠΠΟΑ συντηρεί και δημιουργεί πολιτιστικό τοπίο: «Σε μια χώρα, όπου η συνεχής κατοίκηση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έχει δημιουργήσει ένα εκτεταμένο αρχαιολογικό παλίμψηστο και ένα εξαιρετικά σύνθετο πολιτιστικό και φυσικό τοπίο».

Αδιάψευστος μάρτυρας αυτού του πλούτου είναι όσα μας αποκαλύπτει το Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο: 4.000 κηρυγμένους χερσαίους και ενάλιους αρχαιολογικούς χώρους και θέσεις, συμπεριλαμβανομένων των ζωνών προστασίας τους, καθώς και 17.000 αρχαία και νεότερα προστατευόμενα μνημεία, κωδικοποιώντας ταυτόχρονα τους όρους και τους περιορισμούς που διέπουν την αξιοποίηση της γης σε κάθε περιοχή.

Από το 2000, υπενθύμισε, υλοποιείται από το υπουργείο Πολιτισμού ένα  πολυεπίπεδο  πρόγραμμα έργων με σκοπό την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την αναβάθμιση  του  πολιτιστικού περιβάλλοντος και τη βιώσιμη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. «Ο σχεδιασμός μας  προσβλέπει  και αποσκοπεί στην εμπέδωση μιας νέας κουλτούρας, που πηγάζει από την ολιστική και ισόρροπη θεώρηση του φυσικού και του  πολιτισμικού  περιβάλλοντος και του τοπίου, που αποτελεί και τη μόνη βιώσιμη επιλογή για αειφόρο ανάπτυξη».

Στρατηγική επιλογή

Το συνέδριο «Η Πολιτιστική Κληρονομιά στο Προσκήνιο!» που έγινε την περασμένη άνοιξη στην Αθήνα, έδειξε ότι η πολιτιστική κληρονομιά «ως ένα σύνολο πόρων με περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική αξία» αποτελεί μια στρατηγική επιλογή για τον 21ο αιώνα. «Να αποτρέψουμε αυτό που ο Δημήτρης Πικιώνης περιέγραψε ως ατίμωση της γης», υπογράμμισε η κ. Μενδώνη, «δηλαδή την ανατροπή και την αλλοίωση των σχημάτων, την παραμόρφωση της εικόνας και των περιγραμμάτων του τοπίου, την απώλεια της ιστορικής μνήμης και της ταυτότητας, την καταστροφή του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος, των μνημείων, των αρχαιολογικών χώρων, των ιστορικών τόπων, τη βίαιη διακοπή της συνέχειας και της συνάφειας στον χώρο και στον χρόνο».

Ποιος αρνείται πια ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι ένα ανεκτίμητο περιουσιακό στοιχείο, με τεράστιες οικονομικές δυνατότητες. Ο τέταρτος πυλώνας της βιώσιμης ανάπτυξης που παρουσιάζει αύξηση σε ετήσια βάση κατά 12% υψηλότερη από κάθε άλλο τομέα της οικονομίας.

​​Τα επτά θεματικά μουσεία του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς είναι τα εξής: Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης (Δημητσάνα), Μουσείο Μετάξης (Σουφλί), Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας Τσαλαπάτα (Βόλος), Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού (Σπάρτη), Μουσείο Μαρμαροτεχνίας (Τήνος), Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας.
Ακόμη δύο θεματικά μουσεία είναι υπό κατασκευή: Μουσείο Μαστίχας (Χίος), Μουσείο Αργυροτεχνίας (Ιωάννινα).

Καταδυτικός τουρισμός

Το δίκτυο Natura 2000, που αριθμεί 419 περιοχές προστασίας στην Ελλάδα και περίπου 27.000 περιοχές σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αποτελεί μέρος της λύσης του αναπτυξιακού προβλήματος της χώρας, υπογράμμισε την πρώτη ημέρα του συνεδρίου ο υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Ιωάννης Μανιάτης. Η διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων και των πολιτιστικών στοιχείων στις περιοχές αυτές είναι, όπως είπε, πλεονέκτημα και πρόκληση. Πολύ περισσότερο αν αναλογιστούμε τα 7.000.000 θέσεις εργασίας, αλλά και τα 60 και πλέον δισ. ευρώ ετήσια έσοδα σε ευρωπαϊκό επίπεδο από ανάλογες δράσεις στις 27.000 προστατευόμενες περιοχές.

Είναι σαφές ότι η χώρα μας οφείλει να σχεδιάσει και να οικοδομήσει τη νέα αναπτυξιακή της προοπτική «στη βάση της καινοτομίας, της εξωστρέφειας και μιας νέας οικο-οικονομικής αντίληψης». Ο καταδυτικός τουρισμός, για παράδειγμα, είναι το νέο στοίχημα της Πολιτείας. Σύντομα, είπε ο υπουργός Περιβάλλοντος, μπορεί να αποτελέσει ένα νέο ελπιδοφόρο κλάδο που απευθύνεται στα πάνω από 8.000.000 αυτοδύτες!

Η σύνδεση του θαλάσσιου φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητάς του με τα εκατοντάδες σημεία ναυαγίων και υποβρύχιων σημείων προσέλκυσης επισκεπτών, στα πάνω από 16.000 χλμ. ακτών της χώρας, είναι ένα καινούργιο πεδίο ανάπτυξης του πολιτιστικού και φυσικού κεφαλαίου της Ελλάδας. Αλλά όχι το μοναδικό.

Επεξεργάζεται ακόμη ένα σχέδιο ανάδειξης στοιχείων πολιτισμού, ανθρώπινης ευζωίας, ιατρικής επιστήμης, φύσης και βιοποικιλότητας, για την Επίδαυρο και την Κω, στοχεύοντας σε τουρισμό άλλου είδους. Φιλοδοξεί να προσελκύσει 100.000 γιατρούς και απόφοιτους ιατρικών σχολών που θα έρθουν στη χώρα μας συνδυάζοντας: ιατρική (θεραπεία ασθενειών, Διεθνές Δίκτυο Ασκληπιείων στη Μεσόγειο), πολιτισμό (μνημεία, πολιτιστικές διαδρομές, τέχνη, θέατρο) και περιβάλλον-βιοποικιλότητα.

Θρησκεία και γαστρονομία

Κάθε πτυχή της ιστορίας, του πολιτισμού και του φυσικού κάλλους της χώρας είναι και ο στόχος της υπουργού Τουρισμού Ολγας Κεφαλογιάννη. Εναλλακτικές μορφές όπως ο οικοτουρισμός, ο αγροτουρισμός, ο πολιτιστικός, ο γαστρονομικός, ο θρησκευτικός τουρισμός, «που θα μας κάνουν ανταγωνιστικότερους μέσα σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό διεθνές περιβάλλον». Γεγονός, που θα βοηθήσει και στην οικονομική ανάπτυξη και βελτίωση της ζωής των τοπικών κοινωνιών. «Οφείλουμε να βρούμε τους τρόπους ώστε να προσελκύσουμε περισσότερους νέους στον τομέα του ελληνικού πολιτισμού».

Τα επτά θεματικά μουσεία του ΠΙΟΠ υποστηρίζουν τη διάσωση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, εστιάζοντας στη βιοτεχνική και βιομηχανική τεχνολογία. Επτά πυρήνες πολιτισμού στην περιφέρεια που αγκάλιασαν ακόμη και οι πιο επιφυλακτικές τοπικές κοινωνίες.

«Ξύσε την Ιστορία και βρίσκεις τη γεωγραφία», είπε χαρακτηριστικά ο Μπάρι Γκάρντινερ (πρώην υπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου). Το στοίχημα είναι πράγματι μεγάλο...

Η διεθνής συνάντηση και τι περιλαμβάνει το κείμενο της Διακήρυξης της Στυμφαλίας

Κατά τις εργασίες της Διεθνούς Συνάντησης «Πολιτιστικά τοπία σε περιοχές Natura 2000: προς μια νέα πολιτική ολοκληρωμένης διαχείρισης της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς», που διοργανώθηκε από το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς με τη συνεργασία των υπουργείων Πολιτισμού και Αθλητισμού καθώς και Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, συζητήθηκαν η ανάδειξη της σημασίας των πολιτιστικών τοπίων, η τεκμηρίωση της διττής -πολιτιστικής και περιβαλλοντικής- ταυτότητάς τους, καθώς και ο καθορισμός κατευθυντήριων γραμμών για την ολοκληρωμένη διαχείριση.

Ολοι, τόσο τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής (οι καθηγητές: Παναγιώτης Δημόπουλος, Παναγιώτης Δουκέλλης, Ηλίας Μπεριάτος), με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Καρτάλη (αν. καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιστημονικό σύμβουλο ΠΙΟΠ), όσο και οι συμμετέχοντες επεσήμαναν μεταξύ άλλων την περιορισμένη συνεργασία πολιτιστικών και περιβαλλοντικών φορέων για θέματα διαχείρισης των τοπίων.

Στο κείμενο της Διακήρυξης της Στυμφαλίας, που συνέταξαν στο τέλος, συμφώνησαν: στην ανάπτυξη ενός δικτύου ενδιαφερόμενων φορέων για το θέμα της κοινής διαχείρισης της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, το οποίο -μεταξύ άλλων- θα ασχοληθεί με τα πολιτιστικά τοπία σε περιοχές Natura 2000· στη συγκρότηση μιας διεθνούς ομάδας εργασίας, με το ΠΙΟΠ να αναλαμβάνει την υποστήριξη και προώθηση της σχετικής συνεργασίας αλλά και τον συντονισμό της ομάδας· στην κοινοποίηση της διακήρυξης σε όλους τους αρμόδιους ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς.

Εχει σημασία ότι η Διακήρυξη της  Στυμφαλίας θα συνδεθεί με την πρωτοβουλία της ιταλικής προεδρίας στο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με θέμα «Φύση και Πολιτισμός», αλλά και με το Διεθνές Συνέδριο του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) με θέμα «Μουσεία και πολιτιστικά τοπία». Επόμενος στόχος του ΠΙΟΠ είναι η κατάρτιση ενός πρώτου καταλόγου πολιτιστικών τοπίων σε περιοχές Natura 2000 στην Ελλάδα.

http://www.kathimerini.gr/