H ιστορία της Ελεύθερνας

06.10.2015



Η Ελεύθερνα ήταν κατά την αρχαιότητα πόλη της Κρήτης. Βρισκόταν στο σημερινό Νομό Ρεθύμνου, 25 χιλιόμετρα νότια της πόλης του Ρεθύμνου, κάπου 12 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μονής Αρκαδίου. Ο αρχαιολογικός χώρος καταλαμβάνει μια οδοντωτή κορυφογραμμή του Ψηλορείτη, σε ύψος 380 μέτρων.

Την πόλη ίδρυσαν οι Δωριείς τον 9ο αιώνα π.Χ. στη διασταύρωση των δρόμων που ένωναν τις πόλεις Κυδωνία, Κνωσσό και το ιερό στο όρος Ίδη. Στη θέση Ορθή Πέτρα έχει έρθει στο φως νεκρόπολη των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου ηλικίας 2.700 ετών, που έκρυβε περισσότερα από 3.000 φύλλα χρυσού και την πρώτη απεικόνιση της µέλισσας ως θεάς.

Η Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Κρητικού Πολέμου (205 π.Χ. έως 200 π.Χ.), τάχθηκε με στο πλευρό του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου Ε’, ενάντια στη Ρόδο και την Κνωσσό.

Μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ρωμαίους, πολιορκήθηκε και δεν έπεσε στα χέρια του Κόιντου Καικήλιου Μέτελλου παρά μέσω προδοσίας. Η πόλη εξακολούθησε να αναπτύσσεται, ενώ ανοικοδομήθηκαν λουτρά, βίλλες και δημόσια κτίρια. Την ευμάρεια της πόλης απείλησε ένας σεισμός το 365.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η πόλη έγινε έδρα επισκοπής, με αποτέλεσμα να χτιστεί μια βασιλική στα μέσα του 7ου αιώνα. Τελικά, οι επιδρομές των Αράβων τον 8ο αιώνα και ένας νέος σεισμός το 796 οδήγησαν την πόλη σε παρακμή.

Οι ανασκαφές στην περιοχή της Ελεύθερνας ξεκίνησαν πριν 16 χρόνια, το 1985, όταν ο τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Κρήτης αποφάσισε να ερευνήσει και να φέρει στο φως τη γνωστή από τις φιλολογικές μαρτυρίες αρχαία πόλη. Μικρής έκτασης έρευνα είχε πραγματοποιηθεί στην περιοχή και το 1929 από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή υπό τη διεύθυνση του H. Payne.

Τα μυστικά των πίθων της Ελεύθερνας

Η αρχαία νεκρόπολη που παθιάζει τους αρχαιολόγους έκρυβε μέσα σε τρία τεράστια ασύλητα νεκρικά πιθάρια πολλές νέες εκπλήξεις

Ο άνδρας της είχε πεθάνει πριν από λίγα χρόνια, μα ο μεγάλος γιος της ήταν ένας από τους άρχοντες-πρίγκιπες του πλούσιου και δυνατού κράτους. Ένας πολεμιστής που κληρονόμησε το τιμημένο όνομα και τα προνόμια του πατέρα του μαζί με τα πολύτιμα όπλα του. Κι εκείνη, μια περήφανη για όλα τούτα γυναίκα, νέα ακόμη και όμορφη μέσα στα αέρινα ενδύματά της και τα χρυσά της κοσμήματα. Γνώριζε καλά ποια ήταν η θέση της, παρ” ότι γυναίκα, κι όταν έβγαινε στην άκρη του λόφου για να αντικρίσει την πεδιάδα και ψηλά το βουνό, την Ίδη, ήξερε πως τούτος ο όμορφος, γεμάτος νερά, δένδρα και άγρια ζώα τόπος ήταν και δικός της.

Τα δύο μικρότερα παιδιά της ήταν τώρα η μεγάλη της έννοια, γι” αυτό όταν αρρώστησε, ένα καλοκαίρι με πολλές βροχές και υψηλές θερμοκρασίες, αυτά σκεφτόταν πρώτα. Οχι για πολύ. Εσβησε γρήγορα με τα μικρά γύρω από το κρεβάτι της. Γι” αυτήν όμως η κοινωνία είχε επιφυλάξει ειδικές τιμές – όχι όπως στις άλλες, απλές γυναίκες – και η ταφή της μετά την καύση έγινε σε έναν τεράστιο πίθο με τα κοσμήματα και τα μυροδοχεία της να τη συνοδεύουν. Σύντομα θα την ακολουθούσαν και τα δύο της παιδιά. Το ταφικό πιθάρι ξανάνοιξε, εκείνη σπρώχτηκε απαλά στο βάθος και χώρεσαν τα νήπια. Πλέον είχε περάσει στη λήθη. Από τότε χρειάστηκε να περάσουν 28 αιώνες ώσπου κάποιος να ταράξει τον ύπνο της αρχόντισσας και των παιδιών της.

Είναι αυτή η αλήθεια για τα ευρήματα που ήρθαν στο φως εφέτος το καλοκαίρι στην Αρχαία Ελεύθερνα της Κρήτης; Δημοσιογραφική αδεία η ιστορία πλάστηκε από υλικά αληθινά αλλά και φανταστικά. Ο αρχαιολόγος θα τα βάλει στη θέση τους.

Από τον κ. Νίκο Σταμπολίδη, καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης και επικεφαλής των αρχαιολογικών ανασκαφών στη νεκρόπολη της Αρχαίας Ελεύθερνας από το 1985, μάθαμε για το εξαιρετικό εύρημα μέσα από τις περιγραφές και τις φωτογραφίες. Στην αρχαία νεκρόπολη της Ελεύθερνας που ξαφνιάζει σταθερά τους αρχαιολόγους μοιάζοντας ανεξάντλητη, ένα ακόμη εύρημα ήρθε να ταράξει τα νερά.
Τρεις τεράστιοι πίθοι, ύψους ο καθένας 2 μέτρων, τοποθετημένοι πλάγια και εν σειρά ώστε ο πυθμένας του ενός να φράσσει το στόμιο του άλλου. Τρεις ταφικοί πίθοι δηλαδή, ασύλητοι, με τους σκελετούς των νεκρών στο εσωτερικό τους και μαζί τα κτερίσματα που τους συνόδευαν στον θάνατο. «Ως τώρα αγνοούσαμε αυτόν τον τρόπο ταφής, με τον έναν πίθο να σφραγίζει τον άλλον» λέει ο κ. Σταμπολίδης. «Είχαμε όμως κι άλλη έκπληξη, καθώς πάνω από τους πίθους σχηματίζονται ψευδοθόλια, καμάρες δηλαδή από λίθους, οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί με εκφορικό τρόπο. Μοιάζουν με θολωτούς τάφους, αλλά πολύ προτού εμφανιστούν αυτοί» προσθέτει.

Τα ευρήματα του τάφου ήταν ένα ανέλπιστο δώρο για τον κ. Σταμπολίδη και τους συνεργάτες του, την Εύα Μητάκη, την Κατερίνα Σκουρλή και τον Νίκο Μαραγκουδάκη. Λίγο πριν κλείσει για φέτος η έρευνά τους, κι εκεί που καθάριζαν τα όρια του διπλανού τάφου, είδαν την είσοδο ενός καινούργιου. Το χώμα που σκέπαζε τα οστά μέσα στον πίθο ήταν γεμάτο χρυσά ελάσματα και πλακίδια, τα οποία μπορούν να επανασυνδεθούν ώστε να δούμε στο μέλλον την εικόνα που παρουσίαζε το ύφασμα το οποίο κάλυπτε τους νεκρούς.Ο χρυσός του τάφου είναι αιγυπτιακής ή μικρασιατικής προέλευσης. Δεν είναι η πρώτη φορά που το νεκροταφείο αυτό δείχνει πως η Ελεύθερνα διατηρούσε στενές σχέσεις με χώρες της Ανατολής, Αίγυπτο, Συρία και Κύπρο. Μάλιστα, ο κ. Σταμπολίδης συνδέει τα νέα ευρήματά του με τον θησαυρό του Κροίσου, αλλά και με το περιδέραιο της Εφεσίας Αρτέμιδος.

Η μελέτη του μόλις άρχισε. Το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου ηλικίας 2.700 ετών, που έκρυβε περισσότερα από 3.000 φύλλα χρυσού και την πρώτη απεικόνιση της μέλισσας ως θεάς.Το κόσμημα που είχε κρεμασμένο στο λαιμό της η νεκρή κοπέλα, έτσι απεικονίζει ένα κρινάκι.Ανάποδα, όμως, δείχνει μια θεά-μέλισσα με το σώμα και τα φτερά της Πότε θεά-μέλισσα, πότε κρίνοςΗ κοπέλα στο μπούστο της έφερε πλούσια κοσμήματα. «Μαζέψαμε 386 χάντρες από ήλεκτρον, φαγεντιανή, ορεία κρύσταλλο,αμέθυστο, κορνεόλι και μια σιδερένια πόρπη με ένα τμήμα από το ύφασμα που συγκρατούσε», λέει ο ανασκαφέας.



Για εκείνον, όμως, το σημαντικότερο όλων είναι ένα χρυσό κόσμημα που απεικονίζει μια δαιδαλική θεά-μέλισσα. Παρά το μικρό μέγεθός του (ύψος 2-3 εκατοστά) είναι ευδιάκριτη η μορφή της γυναίκας με φενάκη (περούκα), όπως επίσης τα χέρια της-στήμονες, που κρατούν τους μαστούς της, το σώμα της μέλισσας και τα φτερά της στολισμένα με τοσοδούλικα υπέροχα λουλούδια. Όταν το αντιστρέψεις βάζοντας το επάνω κάτω, η θεά εξαφανίζεται και εμφανίζεται ένα ωραιότατο άνθος, ένας κρίνος. Πρόκειται για ένα αντικείμενο αμφίσημο, για έναν «γρύλο», όπως το λένε στην Κρήτη.

Τύχη αγαθή

Καθαρίζοντας μια σύγχρονη ξερολιθιά από τις πολλές που έχουν φτιάξει οι αγρότες της περιοχής και ενώ όλοι πίστευαν ότι βρίσκονται σε παρθένο έδαφος, προέκυψε το αναπάντεχο εύρημα. «Απόδειξη ότι ο αρχαιολόγος δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τίποτε» σχολιάζει ο κ. Σταμπολίδης. Γιατί στο ένα μέτρο κάτω από την κιμηλιά εντοπίστηκαν κατ” αρχάς δύο παράλληλοι τοίχοι. Και μέσα στο όριό τους αλλά βαθύτερα από αυτούς υπήρχαν οι τρεις πίθοι.
Τύχη αγαθή οι τάφοι – πιθάρια – ήταν ασύλητοι. Ο βαθύτερα ευρισκόμενος, που ήταν και ο αρχαιότερος, περιείχε τρεις σκελετούς και, όπως φαίνεται αρχικώς, τοποθετήθηκε ο ένας για να ακολουθήσουν οι άλλοι δύο, σαφώς μικρών διαστάσεων.

Επάνω στο μέτωπο του μεγάλου σκελετού υπήρχε μια χρυσή ταινία, η οποία είχε δεθεί στο μέτωπό του με κορδόνι, όπως δείχνουν οι οπές στα άκρα της. Περόνες χρυσές, ασημένιες και από σίδηρο, χάντρες από ορεία κρύσταλλο και κορνεόλη, τρεις σφραγιδόλιθοι από φαγεντιανή, κορνεόλη και ημιπολύτιμο λίθο και ένας σκαραβαίος με φτερωτές θεότητες ήταν τοποθετημένα δίπλα στους νεκρούς. Και ακόμη μία εντυπωσιακή σε μέγεθος χάλκινη αρύταινα (κουτάλα) με χέρι μισού μέτρου που απολήγει σε νυκτικό πτηνό και έχει πολύ βαθύ σώμα σαν τις ημισφαιρικές κυπριακές φυάλες ή κατά τα μυκηναϊκά πρότυπα. Αλλά και έξω από το στόμιο του πιθαριού, και αφού προφανώς είχε χρησιμοποιηθεί στις ταφικές τελετές, βρέθηκε μια εισηγμένη κυπριακή οινοχόη του 8ου αιώνα π.Χ.

Στον δεύτερο πίθο υπήρχε ένας μόνο σκελετός με μια χρυσή και μια σιδερένια περόνη. Το ίδιο και στον τρίτο και νεότερο, όπου όμως τα κτερίσματα ήταν πλούσια: ένα περιδέραιο από μικρούς χρυσούς ρόδακες, χρυσά ημίτομα κεφαλάκια και περόνες χάλκινες και σιδερένιες.

Ο Ομηρος

Τα ερωτήματα όμως συσσωρεύονται: «Προς τι αυτή η κατασκευή;» αναρωτιέται ο κ. Σταμπολίδης, προβληματισμένος για τη χρονολόγηση των δύο τοίχων και συγκεκριμένα αν είναι της Γεωμετρικής Εποχής ή προγενέστεροι, μέσα στους οποίους μπορεί να ήρθαν αργότερα και να τοποθέτησαν τους ταφικούς πίθους. «Και επίσης, ποιοι μπορεί να είναι οι νεκροί;» συνεχίζει.

Οι ανθρωπολόγοι στους οποίους εστάλη για εξέταση σκελετικό υλικό των ταφών θα ολοκληρώσουν τη μελέτη τους σε έξι μήνες περίπου. Ο ίδιος όμως θεωρεί πιθανό από το είδος των ευρημάτων – κοσμήματα αλλά καθόλου όπλα – να πρόκειται για ταφές γυναικών και παιδιών. «Πράγμα που θα εξηγούσε πού επιτέλους θάπτονταν οι υψηλού κύρους γυναίκες των πολεμιστών-πριγκίπων της Ελεύθερνας, αφού, όπως ήδη γνωρίζουμε από τα παλαιότερα ευρήματά μας, αυτοί καίγονταν στην πυρά» λέει. Γιατί οι ελάχιστες περιπτώσεις καύσης γυναικών που έχουν βρεθεί στην Ελεύθερνα δίπλα στους άνδρες πολεμιστές είναι αυτές εγκύων που πέθαναν στη γέννα (συγκινητικό ήταν το εύρημα πριν από δύο χρόνια του κρανίου ενός εμβρύου ανάμεσα στα καμένα οστά μιας γυναικείας ταφής). Κατά τον Ομηρο άλλωστε μόνον αυτές οι αρχόντισσες μπορούσαν να συμμετέχουν στο «θεσπιδαές πυρ».

Τα μυστήρια

Κι αν οι σκελετοί των πίθων δεν είναι γυναικείοι; Σ” αυτή την περίπτωση η ταφή ενηλίκων ανδρών θα οδηγήσει σε σκέψεις για κάποια διαφοροποίηση ανάμεσα σε ντόπιους που ακολουθούσαν το έθιμο ταφής των προγόνων τους και σε επήλυδες που έκαναν καύση των νεκρών, όπως σημειώνει ο κ. Σταμπολίδης.
Πολλά από τα κτερίσματα πάντως, ιδίως του πρώτου πιθαριού, είναι ακριβώς ίδια με εκείνα που έχουν βρεθεί στον μεγάλο λαξευτό τάφο ο οποίος ήρθε στο φως πριν από μερικά χρόνια με τα καμένα οστά των πριγκίπων-πολεμιστών της Ελεύθερνας.

Ενα από τα άλυτα μυστήρια της Ελεύθερνας όμως είναι τα κρητομυκηναϊκά ευρήματα, δηλαδή οι σφραγιδόλιθοι ή τα λίθινα αγγεία ανθοφορίας, που έχουν βρεθεί εκεί όπου κανείς δεν τα ανέμενε: Μέσα στο χώμα των τύμβων της Γεωμετρικής Εποχής. Πώς και γιατί, άγνωστο. «Ισως θα πρέπει να περιμένει κανείς να βρεθούν μέσα στη νεκρόπολη και τάφοι αυτής της πρώιμης περιόδου, της Κρητομηκυναϊκής» απαντά ο κ. Σταμπολίδης.
Το νεκροταφείο της Ελεύθερνας, η Ορθή Πέτρα όπως έχει ονομασθεί εξαιτίας της ύπαρξης ενός γιγαντιαίου πεσσού – όπως οι οβελίσκοι της Αιγύπτου -, και το δαιδαλικό κενοτάφιο έχουν εντοπισθεί στο ανατολικό όριο της ως τώρα ανασκαφής. Πόσω μάλλον που τα όρια της νεκρόπολης δεν έχουν επισημανθεί προς καμία κατεύθυνση. «Αυτό σημαίνει ότι η έρευνα θα πρέπει να συνεχισθεί και πέραν της υπάρχουσας ανασκαφής, όπου ελπίζουμε ότι θα εντοπισθούν και ευρήματα της Υστερομινωικής Εποχής. Δηλαδή από το 1600 π.Χ. και κάτω» καταλήγει ο κ. Σταμπολίδης, ανοίγοντας έτσι ένα νέο κεφάλαιο ερευνών στην πολυσήμαντη Ελεύθερνα.

Το στέγαστρο της νεκρόπολης


Το 2007 δεν ήταν για την Ελεύθερνα μόνον έτος αποκαλύψεων. Τον επόμενο χρόνο θα εγκαινιασθεί το στέγαστρο 1.400 τ.μ. το οποίο καλύπτει τον αρχαιολογικό χώρο που έχει ανασκαφεί ως τώρα, με έναν εντελώς ιδιαίτερο τρόπο ώστε να δημιουργείται η αίσθηση ενός ανοιχτού μουσείου. Σε σχέδια του αρχιτέκτονα κ. Δημήτρη Κουτσογιάννη η κατασκευή παρέχει την ασφαλέστερη δυνατή προστασία των αρχαιοτήτων με μια αισθητική που δεν προσβάλλει το τοπίο. Παράλληλα παρέχει τη δυνατότητα περιμετρικής περιήγησης των αρχαιοτήτων χάρη σε έναν υπερυψωμένο διάδρομο, ενώ υπάρχουν στάσεις για την ενημέρωση των επισκεπτών με πληροφοριακό υλικό.

Για την ολοκλήρωση του χώρου ώστε να λειτουργήσει και να γίνει επισκέψιμος απομένουν μόνον οι ειδικοί φωτισμοί των μνημείων, κάποιες εργασίες συντήρησης σε αυτά και η τοποθέτηση των αναλογίων για το πληροφοριακό υλικό.
Ας σημειωθεί ότι όλο το έργο ανάδειξης της νεκρόπολης της Ελεύθερνας, συμπεριλαμβανομένου του στεγάστρου, του φυλακείου, του πάρκινγκ αλλά και ενός γεφυριού, κόστισε 1 εκατ. ευρώ και ήταν ενταγμένο στο Γ´ ΚΠΣ. Μόλις οκτώ μήνες απαιτήθηκαν για την κατασκευή του στεγάστρου και δύο χρόνια για το σύνολο του έργου.

Οι νεκρόδειπνοι

Και ένα κτίριο ειδικό για ταφικές τελετές; Ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης διατηρεί τις επιφυλάξεις του, αλλά ένα ακόμη νέο εύρημα, που αποκαλύφθηκε το καλοκαίρι στην Αρχαία Ελεύθερνα, ένα κτίριο με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε έναν ιδιαίτερο επίσης χώρο, τη νεκρόπολη, αφήνει όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά.
Πρόκειται και πάλι για τυχαία ανακάλυψη, καθώς ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών για την τοποθέτηση της περίφραξης του ανεσκαμμένου αρχαιολογικού χώρου, τον οποίο καλύπτει ένα μεγάλο στέγαστρο που ήδη ολοκληρώνεται. Κανείς δεν φανταζόταν τι θα ακολουθούσε. «Ενώ οι εργάτες έσκαβαν για τα θεμέλια της περίφραξης και εκεί όπου πέρυσι είχαμε βρει την πυρά ενός νεκρού, ακριβώς από κάτω αποκαλύφθηκε ένα κτίριο σε ύψος τέτοιο που δεν σώζεται κανένα άλλο της Γεωμετρικής Εποχής».

Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος περίπου 2 μέτρων και έχει θυραίο άνοιγμα πλάτους 1,25 μέτρων με κανονικούς ορθοστάτες (περίθυρα), οι οποίοι είναι μοναδικοί για τη Γεωμετρική Εποχή. Στο εσωτερικό του υπάρχουν λίθινες τράπεζες ή πάγκοι επάνω στους οποίους βρέθηκαν πέντε κρατήρες και 20 τουλάχιστον κύπελλα. Η χρονολόγηση των οστράκων δείχνει τον 8ο αιώνα π.Χ., δηλαδή τουλάχιστον ένα αιώνα πριν από τη χρήση του χώρου για πυρές και εγχυτρισμούς. Το κτίριο μάλιστα νοείται ως υπόγειος χώρος, καθώς τουλάχιστον στα 2/3 του ύψους του, δηλαδή στο 1,5 μέτρο, οι τοίχοι έχουν χτιστεί μέσα στο σκάμμα που δημιουργήθηκε στο παρθένο έδαφος.

«Οι πάγκοι, οι κρατήρες και οι σκύφοι παραπέμπουν σε χρήση αποθηκευτική ή τελετουργική. Θα μπορούσε δηλαδή να πίνουν εκεί οι άνθρωποι σε ένα είδος τελετής κατά τις κηδείες ή τα μνημόσυνα. Δεν γνωρίζαμε όμως καν ότι υπήρχαν τέτοια κτίρια-χώροι αυτή την εποχή» λέει ο κ. Σταμπολίδης. Και δεδομένου ότι το κτίσμα δεν έχει ανασκαφεί ολόκληρο παρά μόνον ως προς το βάθος του, η συνέχεια θα δώσει την απάντηση.

Τέλος, ένα ακόμη ανασκαφικό εύρημα κατά τη διάρκεια των εφετινών ερευνών ήταν τρία τεφροδόχα αγγεία, τα οποία εντοπίστηκαν πολύ κοντά στο αποτεφρωτήριο και στον λαξευτό τάφο με τα αντίστοιχα αγγεία των πριγκίπων-πολεμιστών της Ελεύθερνας. Τι ιδιαίτερο έχουν αυτά τα τρία τεφροδόχα αγγεία; «Καλύπτονταν από χάλκικες εισηγμένες ομφαλωτές φυάλες από την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία και δη την περιοχή της Φρυγίας» απαντά ο κ. Σταμπολίδης.



Η Ελεύθερνα

Πόλις- Ακρόπολις- Νεκρόπολις 3000 π.χ – 8ος αι. μ.χ, Νεκρόπολις, ομηρικά έπη 900- 600 π.χ, Πόλις 700 π.χ – 8ος αι. μ.χ, ναοί, δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα, λουτρά, δεξαμενές, παλαιοχριστιανικές βασιλικές.

Στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ίδης, σε υψόμετρο 380 μ. περίπου, και σε απόσταση 30 χιλ. νότια του Ρεθύμνου βρίσκεται η αρχαία πόλη Ελεύθερνα Την πόλη ίδρυσαν οι Δωριείς τον 9ο αιώνα π.Χ.. Σήμερα σώζονται ερείπια από διάφορες ιστορικές περιόδους της ζωής της αρχαίας Ελεύθερνας. Σύμφωνα με την παράδοση είχε πάρει το όνομα της από τον Ελευθερέα, έναν από τους Κουρήτες ή από το επίθετο της Δήμητρος Ελευθούς. Στο λόφο Νησί που αποτελεί έναν από του κύριους πυρήνες της αρχαίας πόλης μαζί με το λόφο Πυργί υπάρχει συνοικία που άκμασε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Τον 3ο αι. π.Χ. η Ελεύθερνα τάχθηκε με στο πλευρό του βασιλιά της Μακεδονίας,Φιλίππου Ε” εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους Κνωσίων. Όταν το 220 π.Χ. οι κρητικές πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους η Ελεύθερνα στάθηκε στο πλευρό της Κνωσού. Με πολιορκία όμως των αντιπάλων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει αυτή τη συμμαχία. Το 68 π.Χ. όταν ο Μέτελλος έκανε επίθεση στην Ελεύθερνα, η πόλη κατόρθωσε να αντισταθεί για αρκετό καιρό στην πολιορκία των Ρωμαίων λόγω του οχυρού της θέσης της αλλά τελικά κυριεύτηκε μετά από προδοσία. Από την πόλη Ελεύθερνα κατάγονταν ο ποιητής Λίνος, ο φιλόσοφος Διογένης, ο λυρικός ποιητής Αμήτωρ και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο το 1929 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τη διεύθυνση του H. Payne και είχε μικρή χρονική διάρκεια. Συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έφεραν στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα, που δίνουν την εικόνα της αρχαίας πόλης, κυρίως από τους γεωμετρικούς έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χωρίς ωστόσο να λείπουν τα στοιχεία της αδιάκοπης χρήσης του χώρου από τα πρωτομινωικά έως και τα νεώτερα χρόνια.

Το μικρό ρωμαϊκό λουτρό βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου του τομέα Ι της Αρχαίας Ελεύθερνας (θέση Κατσίβελος). Περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις οικοδομικές φάσεις από το 2ο έως τον 6ο/7ο αι. μ.Χ. Η κατασκευή του πρέπει να άρχισε μετά τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., μετά δηλαδή την καταστροφή και εγκατάλειψη του παρακείμενου δημοσίου οικοδομήματος των ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων. Στη δυτική πλευρά του αποκαλύφθηκαν 2 όμοιες αίθουσες που λειτουργούσαν ως υπόκαυστα. Τα δάπεδά τους δε σώζονται. Επικοινωνούν μεταξύ τους με αεραγωγό. Και οι δύο ανήκουν στην πρώτη φάση του κτίσματος. Εγκαταλείφθηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. και χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι απόθεσης απορριμμάτων κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, κυρίως κατά τον 6ο και 7ο αι. μ.Χ. Σε επαφή με τη δυτική αψιδωτή πλευρά των δύο υπόκαυστων αιθουσών βρίσκονται τρία άγνωστης χρήσης δωμάτια που κατασκευαστικά ανήκουν σε φάση νεότερη. Σε επαφή με τη βόρεια πλευρά του βαλανείου αποκαλύφθηκε συγκρότημα έξι χώρων. Τρεις από τους χώρους ανήκουν σε κατοικία, ενώ οι άλλοι τρεις αποτελούν προεκτάσεις του βαλανείου. Η δεύτερη χρήση του βαλανείου διακόπτεται στα χρόνια του Κώνσταντος Β”.


Αρχαιολογικοί χώροι

Η Ελεύθερνα βρίσκεται στην καρδιά της Κρήτης, στις βορειοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, 25 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου και κατοικήθηκε αδιάλειπτα από την Υπονεολιθική περίοδο (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τον 12ο αι. μ.Χ. Γνωστή ήδη από την Αναγέννηση στους περιηγητές και αργότερα στους πρώτους αρχαιολόγους που έφτασαν στο νησί, οι οποίοι όμως ουδέποτε την ανέσκαψαν, πλην μιας μικρής ανασκαφικής έρευνας του Πέιν το 1929, η Ελεύθερνα έζησε πολλές περιόδους ακμής, αλλά και εγκατάλειψης.


Η οικία 2 βρίσκεται στο μεγάλο άνδηρο που καλύπτει την έκταση ανάμεσα στο δημόσιο λουτρό και την παλαιοχριστιανική βασιλική στον αρχαιολογικό χώρο του ανατολικού τομέα Ι της Αρχαίας Ελεύθερνας (θέση Κατσίβελος). Αποτελείται από δύο πτέρυγες με δωμάτια, εκατέρωθεν ενός μεγάλου ορθογώνιου αιθρίου. Η νότια πτέρυγα έχει δύο μεγάλα δωμάτια και βορειότερά τους ένα χώρο που χωρίζεται με τοίχο σε δύο στενούς διαδρόμους. Το οικοδόμημα έχει δύο οικοδομικές φάσεις.

Η πρώτη φάση μάλλον διακόπτεται λίγο πριν από το τελευταίο τέταρτο του 3ου αιώνα μ.Χ. , οπότε το κτίριο αλλάζει μορφή και ίσως χρήση, για να εγκαταλειφθεί οριστικά στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. Αποκαλύφθηκε αγωγός απορροής με κλίση από δυτικά προς τα ανατολικά. Το δάπεδο και οι παρειές του αγωγού είναι επιχρισμένες με παχύ ερυθρωπό κονίαμα. Πάνω στην επίχωση του αιθρίου, μετά την εγκατάλειψη της οικίας, κατασκευάστηκε κιβωτιόσχημος τάφος πρωτοβυζαντινής περιόδου.

Η βόρεια πλευρά της οικίας περιλαμβάνει 6 δωμάτια, κάποια από τα οποία διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Στο ανώφλι της θύρας ενός από αυτά, είναι χαραγμένη η επιγραφή «Νείκην τωι Κυρείωι?. Στο ίδιο δωμάτιο βρέθηκαν μέσα σε στρώμα καταστροφής περίτεχνα οστέινα μικροαντικείμενα, σαράντα δύο χάλκινα νομίσματα κ.α. Σε άλλο δωμάτιο βρέθηκαν θραύσματα ψηφιδωτού δαπέδου με γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα.
Το κτίριο είχε και όροφο, όπου βρισκόταν ο γυναικωνίτης. Η φάση καταστροφής της οικίας θα μπορούσε ίσως να αποδοθεί στην περίοδο διωγμού των Χριστιανών επί Τραϊανού Δέκιου (249-251 μ.Χ).


Η πλούσια ιστορία της Ελεύθερνας με τη βοήθεια 500 ευρημάτων από οικίες, ιερά, δημόσια οικοδομήματα και τάφους. Αγάλματα, αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές, μεταλλικά αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα και κεραμική διαφόρων περιόδων βοηθούν τον ερευνητή να προσεγγίσει διάφορες πτυχές της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής σε αυτόν τον δραστήριο οικισμό, που σε διάφορες περιόδους της ιστορίας του ανέπτυξε έντονες εμπορικές σχέσεις με ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Από τα χιλιάδες ευρήματα που έχουν ανασυρθεί από τα χώματά της και στους τρεις ανασκαφικούς τομείς (υπεύθυνοι καθηγητές Π. Θέμελης, Α. Καλπαξής, Ν. Σταμπολίδης) υπάρχουν αντικείμενα από πηλό, λίθο, σίδηρο, χαλκό, άργυρο, χρυσό, ελεφαντοστό, γυαλί κ.ά. τα οποία «μιλούν» για τη διαχρονική ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή, τουλάχιστον από την Υπονεολιθική περίοδο (τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ.) έως και τον 12ο μεταχριστιανικό αιώνα

Οικία 2


Ο νέος λαξευτός τάφος βρέθηκε δίπλα από τον τάφο των «πολεμιστών» στο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας στην αρχαία Ελεύθερνα.Με ένα ολόχρυσο σάβανο είχαν σκεπάσει, τον 7ο αιώνα π.Χ., ένα νεαρό ζευγάρι, μια κοπέλα και έναν έφηβο. Το ύφασμα, από λευκό λινό ή μαλλί, ήταν ολοκέντητο με χρυσούς ρόμβους, κύκλους, τετράγωνα και κάποιες περιτμημένες μορφές. Οι νέοι θάφτηκαν μαζί το 680-670 π.Χ. στο αρχαίο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας, στην Ελεύθερνα Κρήτης.

«Φαντάζεστε την τελετή της κηδείας τους; Πώς θα έλαμπε στον ήλιο αυτό το χρυσοκέντητο ύφασμα πάνω στο νεκροκρέβατο, καθώς θα το σήκωναν στα χέρια για να το φέρουν μέχρις εδώ;», μας έλεγε, ενθουσιασμένος με το εύρημα της φετινής ανασκαφής του, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Νικόλαος Σταμπολίδης. Αν οι νεκροί είχαν κάποια συγγενική σχέση -αν για παράδειγμα, ήταν αδέλφια- είναι νωρίς να πει κανείς. Θα το δείξει η έρευνα του σκελετικού υλικού. Το σίγουρο είναι πως τόσο η κοπέλα, ηλικίας 25-27 ετών, όσο και το αγόρι, γύρω στα 17, ανήκαν σε υψηλή κοινωνική τάξη. Ηταν θαμμένοι σε λαξευτό τάφο, δίπλα στον περίφημο «τάφο των πολεμιστών», στον οποίον έχουν βρεθεί 480 αγγεία με την τέφρα και τα όπλα ανδρών που έπεσαν ηρωικά. Βρέθηκαν μέσα σε ένα τεράστιο ξαπλωτό πιθάρι (1,20 x 1,80 μ.), σφραγισμένο με πλάκα βάρους 800 κιλών. Αυτός ήταν, ίσως, και ο λόγος που η πολύχρυση αυτή ταφή έμεινε αδιατάρακτη για 27 αιώνες. Ούτε οι τυμβωρύχοι της αρχαιότητας μπήκαν στον κόπο να το ανοίξουν ούτε οι νεότεροι, καθώς η θέση του αρχαίου νεκροταφείου δεν ήταν γνωστή μέχρι να πάει η ομάδα του Πανεπιστημίου Κρήτης, το 1985.


plateia-eleuthernas

Αλλά και η περιοχή είναι δυσπρόσιτη· βρίσκεται στα κατώτερα πρανή μιας χαράδρας κατάφυτης, με ελιές και καρυδιές, στην οποία «βλέπει» το σύγχρονο χωριό της Ελεύθερνας, οι κάτοικοι του οποίου είναι σήμερα οι καλύτεροι φύλακες της ανασκαφής, όπως λένε οι αρχαιολόγοι. Μερικά από τα παλικάρια του χωριού εργάζονται, άλλωστε, τα καλοκαίρια μαζί τους.

Τα ευρήματα του τάφου ήταν ένα ανέλπιστο δώρο για τον κ. Σταμπολίδη και τους συνεργάτες του, την Εύα Μητάκη, την Κατερίνα Σκουρλή και τον Νίκο Μαραγκουδάκη. Λίγο πριν κλείσει για φέτος η έρευνά τους, κι εκεί που καθάριζαν τα όρια του διπλανού τάφου, είδαν την είσοδο ενός καινούργιου. Το χώμα που σκέπαζε τα οστά μέσα στον πίθο ήταν γεμάτο χρυσά ελάσματα και πλακίδια, τα οποία μπορούν να επανασυνδεθούν ώστε να δούμε στο μέλλον την εικόνα που παρουσίαζε το ύφασμα το οποίο κάλυπτε τους νεκρούς.Ο χρυσός του τάφου είναι αιγυπτιακής ή μικρασιατικής προέλευσης. Δεν είναι η πρώτη φορά που το νεκροταφείο αυτό δείχνει πως η Ελεύθερνα διατηρούσε στενές σχέσεις με χώρες της Ανατολής, Αίγυπτο, Συρία και Κύπρο. Μάλιστα, ο κ. Σταμπολίδης συνδέει τα νέα ευρήματά του με τον θησαυρό του Κροίσου, αλλά και με το περιδέραιο της Εφεσίας Αρτέμιδος. Η μελέτη του μόλις άρχισε. Το 2010 ανακοινώθηκε η ανακάλυψη στην περιοχή διπλού τάφου ηλικίας 2.700 ετών, που έκρυβε περισσότερα από 3.000 φύλλα χρυσού και την πρώτη απεικόνιση της μέλισσας ως θεάς.